स्वतंत्र भारतात जन्म घेतलेली आमची हि पिढी. पारतंत्र्य काय असत हे फक्त आम्ही इतिहासांतच वाचलं. फाळणी देशाच्या सीमेची नाही, तर गुण्या-गोविंदाने नांदणाऱ्या, दीड करोड लोकांची झाली होती, हे सत्य, तो कटु भूतकाळ जगलेल्या स्थलांतरीत कुटुंबाकडूनच आम्ही ऐकलं.
आज, या साऱ्याला ७५ वर्षे पूर्ण झाली. तिरंग्यासाठी बलिदान दिलेल्या, कित्येक सेनानींच्या त्यागाच, हे अमृत महोत्सवी वर्ष. खूप काही बदललं इतक्यां वर्षात. चूल आणि मुलं या सिमेत राहिलेली स्त्री फक्त लढ्यापुरती नाही तर मतदानासाठी पण बाहेर पडली. पहिल्यांदा ब्रिटिश राजवटी विरोधात वापरलेला बॉम्ब ते जागतिक शांतीसाठी प्रयोगलेला पोखरण मधला अणुबाँब असो किंवा 'राजा हरिश्चंद्र' नामक चित्रफीत ते पहिला ऑस्कर पटकावणाऱ्या 'मदर इंडिया' चा प्रवास असो. हरित क्रांती सारखा कृषी विषय असो किंवा बाबरी मशिद आणि राम मंदिर सारखा नाजूक धार्मिक विषय असो. गेल्या ७५ वर्षात आपण सव्वाशे करोड भारतीय, अशा कित्येक घटनांचे साक्षीदार झालोत.
आज अचानक हे सगळं आठवायच कारण म्हणजे सकाळीच नजरेखालून गेलेली 'स्वातंत्र्य' या शब्दाची डिक्शनरी व्याख्या. Freedom - The power to act, speak & think as one wants.
अन सहजच मनात विचार आला - जस मला वाटेल तस वागणं, बोलणं आणि विचार करण याला स्वातंत्र्य म्हणतात तर आज कदाचित देश स्वतंत्र झालाय पण सगळे देशवासी?
पिढ्यान पिढ्या बारा बलुतेदारीचा वारसा असलेल्या घरातील मुलं-मुली आज एकत्र, चकचकीत, पॉश अशा कंपनीत कामं करतात, कदाचित हेच 'कामाच' स्वातंत्र्य. उच्च-निच्च, शिवाशिवी, बाल विवाह सारख्या पंरपरेतून असलेल्या घरातील मुलं-मुली आज आपल्या पसंतीने आंतरजातीय किंवा आंतरधर्मीय विवाह करतात किंवा देश कोण चालवणार हे ठरवतात, कदाचित हेच 'स्व-मतांच' स्वातंत्र्य. सरकारी शाळेत शिकून कोणी स्वदेशात नोकरी करत तर कुणी विदेशात स्थायिक होत, कदाचित हेच 'विचारांच' स्वातंत्र्य. अशा एक ना अनेक कितीतरी व्याख्या बनतील, बनवल्या तर...
त्यामुळे विषय हा नाहीए, की, स्वातंत्र्याच्या अशा किती व्याख्या करायच्या. मेन मुद्दा असा, कि 'माझ्या साठी माझी स्वातंत्र्याची व्याख्या' काय? माझ्या पंजी ने फक्त चूल-मुल सांभाळलं, तिच्या साठी शिक्षण हे स्वातंत्र्य होत, म्ह्णून तिन तिच्या मुलीला (माझ्या आजीला) शिकवलं. माझी आजी शिकली पण तिला घराबाहेर पडून नोकरीच स्वातंत्र्य न्हवत, म्ह्णून तिन तिच्या मुलीला (माझ्या आईला) नोकरी साठी बाहेर पाठवल. माझ्या आईने नोकरी तर केली पण तिला त्याच नोकरीवर जाताना फॅन्सी कपडे घालायच किंवा स्वतःच्या वेळेनुसार काम करायच स्वातंत्र्य न्हवतं. म्ह्णून तिने मला हवे ते कपडे घाल, हवं ते करिअर निवड याच स्वातंत्र्य दिलं, आज, मी, म्हणाल तसे फॅन्सी कपडे घालते, freelancing नोकरी मुळे हव्या त्या वेळी, हवं तेवढंच कामं करते. माझ्या खानदानातल्या बायकांना स्वातंत्र्यासारख्या वाटणाऱ्या गोष्टी आज माझ्याकडे बेसिक लेव्हल ला उपलब्ध आहेत. पण इतर देश फिरुन आलेल्या मला अशा कितीतरी गोष्टी दिसतात, ज्या अजुनही मला पारतंत्र्यात असल्याचा फील देतात. कदाचित त्या गोष्टी मी माझ्या मुलीला अगदी हक्कान उपलब्ध करुन देईन, पण मला माहितीय, एवढ सगळं मिळून सुद्धा तिच्या साठी काहीतरी पारतंत्र्य राहिलच. पण असो. हे चक्र असच चालत राहील, आपापल्या स्वातंत्र्याच्या व्याख्या बनवून त्यासाठी लढत राहील.
कारण, देश बदलतोय. अन त्याच सोबत, या स्वातंत्र्याची व्याख्या अन ते मिळवण्याची लढाई पण बदलतीय. आपण फक्त तो बदल स्विकारत जायच. जय हिंद
-©आराधना खोत